W rozmowach towarzyskich, często usłyszeć można termin “trauma”. Rozmawiając z koleżanką możemy dowiedzieć się, że „ma traumę”, ponieważ jej mąż wdał się w romans i odszedł do młodszej kobiety. Nastolatki niekiedy opisują swoje przeżycia szkolne jako pozbawiające autonomii i “traumatyczne”. Przedstawione wydarzenia są niewątpliwie trudne i wiążą się z głębokim cierpieniem. Zatem, nie należy ich bagatelizować, bo doprowadzić mogą do kryzysu, a nawet depresji. Natomiast, należy się zastanowić, czy w świetle wiedzy naukowej uzasadnione jest nazwanie ich traumą?

W rozważaniach tych, pomóc mogą międzynarodowe kryteria diagnostyczne DSM 5* lub ICD 10*, które tworzyli najwybitniejsi specjaliści z całego świata. Wydarzenie traumatyczne opisują oni jako takie, któremu towarzyszy ryzyko śmierci lub poważnego urazu. Do tej grupy wydarzeń o charakterze globalnym, zalicza się m.in katastrofy naturalne, wojny lub zamachy. Przemoc fizyczna, psychiczna, seksualna, wypadki komunikacyjne to także doświadczenia traumatyczne. W celu precyzyjniejszego wyjaśnienia pojęcia traumy, posłużę się fikcyjnym przykładem. Wyobraźmy sobie, że rodzice małej dziewczynki (Krzysztof i Marta) jadą w nocy autostradą, Krzysztof jest kierowcą. Widoczność jest ograniczona z powodu gęstej mgły. Nagle, przy dużej prędkości dochodzi do zderzenia z innym samochodem, w wyniku którego Marta traci przytomność i zostaje dotkliwie ranna, a samochód nadaje się do kasacji. Odnosząc się do kryteriów diagnostycznych, bez trudu można to wydarzenie zaklasyfikować jako traumę, ponieważ występuje tutaj zagrożenia życia i poważny uraz. Choć Krzysztof nie odniósł fizycznych obrażeń, był świadkiem obrażeń żony, a obserwowanie traumatycznych wydarzeń innych osób może być traumą, także dla obserwatorów. Niestety, trauma nie ogranicza się jedynie do rodziny, która uległa wypadkowi, może odbić swoje piętno również na innych. Doświadczyć jej mogą także ratownicy medyczni i funkcjonariusze policji, którzy pojawili się na miejscu zdarzenia i zmuszeni byli obserwować ten przykry widok. Rozbite samochody, nieprzytomną i ranną Martę, rozpacz Krzysztofa, to tylko część emocjonalnie bagażu z jakim musieli się zmierzyć. Natomiast ich doświadczenie traumatyczne różni się od przeżyć opisywanej rodziny. Trauma jakiej doświadczają pracownicy służb ma zwykle charakter kumulatywny. Oznacza to, że wielokrotnie konfrontują się oni z wydarzeniami traumatycznymi, m.in. wypadkami, przemocą wobec dzieci czy samobójstwami. Wiemy już, że choć wypadowi ulegli Marta i Krzysztof, to na traumę narażone są też służby, które pojawiły się na miejscu zdarzenia. Czy ktoś jeszcze mógł zostać poszkodowany? Przypuśćmy, że wspomniana rodzina została przewieziona do szpitala, którego personel zadzwonił do rodziców Marty, by poinformować ich o zajściu. Od tego momentu, wypadek może być traumą również dla nich, jako że ich dziecko było narażone na śmierć, której ryzyko było nagłe i niespodziewane. Na podstawie tego krótkiego przykładu, zauważyć można, że jedno wydarzenie może odbić piętno na szerokim gronie odbiorców. Jego skali nie można bagatelizować, a pomocą psychologiczną i psychiatryczną powinny zostać objęte również te osoby, które nie brały w nim czynnego udziału, natomiast doświadczają psychicznych skutków traumy.

Po czym można poznać, że doświadczane trudności w funkcjonowaniu są skutkami przeżytej traumy? Wyobraźmy sobie, że od wypadku minęły już dwa miesiące. W tym czasie żona Krzysztofa wróciła do zdrowia i dobrej kondycji fizycznej. Krzysztof natomiast, zauważał trudności w codziennym funkcjonowaniu. Zdarzało się, że siedząc z rodziną przy śniadaniu zaczynał myśleć o wypadku. Było to doświadczenie tak intensywne, że wydawało się jemu, że widzi zderzenie samochodów, pękającą przednią szybę, słyszy huk łamanej blachy, a przy tym czuje, jak jego ciało drętwieje i oblewa się zimnym potem. W tym czasie Marta zadawała mu pytania, ale on wydawał się ich nie słyszeć. Choć siedział z nią przy stole, był nieobecny. Doświadczenie to w języku psychologii nazywa się reakcją dysocjacyjną, której przykładem jest właśnie opisany wyżej flashback. Osoby po doświadczeniach traumatycznych, tak jak Krzysztof, miewają momenty, w których czują się tak, jakby wydarzenie traumatyczne miało miejsce w chwili obecnej. Czasami poczucie realności wydarzenia jest tak silne, że następuje całkowite zanurzenie w ponownym przeżywaniu, któremu towarzyszy poczucie utraty kontaktu z rzeczywistością. Podczas flashbacku Krzysztof utracił poczucie czasu i przestrzeni, nie wiedział, że siedzi w domu przy stole, nie słyszał głosu żony. Na poziomie myśli i emocji przeniósł się do momentu wypadku. Doświadczanie reakcji dysocjacyjnych jest jednym z objawów PTSD (ang. Post Traumatic Stress Disorder) czyli Zespołu stresu pourazowego. Do rozwoju tego zaburzenia może dojść właśnie wskutek przeżytej traumy. Flashbacki są tylko jednym z możliwych objawów zaburzenia. Kolejnymi trudnościami, które mogą wskazywać na występowanie PTSD są natrętne i nawracające wspomnienia traumatycznego wydarzenia oraz koszmary senne o treści z nim związanej. Krzysztof podczas podróży do pracy często rozmyślał o wypadku, analizował go, doświadczał poczucia winy, zastanawiał się, co mógł zrobić inaczej, by go uniknąć. Nocami śniły mu się koszmary, w których widział wypadek, potłuczone szyby, krew na siedzeniach. Wtedy budził się gwałtownie, czuł lęk i długo nie mógł zasnąć. W ciągu dnia jego nastrój był obniżony, nic go nie cieszyło, zapominał np. o wizycie u lekarza czy odebraniu córki ze szkoły. Był rozdrażniony, w pracy łatwo było go wyprowadzić z równowagi, choć przed wypadkiem był człowiekiem spokojnym, dlatego symptomy te powiązać można powiązać właśnie z traumą. Krzysztof od czasu wypadku zaczął także unikać samochodów. Parę razy próbował wsiąść za kierownicę, ale za każdym razem zamierał z przerażenia, czuł suchość w ustach, robiło mu się duszno, a jego mięśnie były zesztywniałe. Reakcje jego organizmu były oznakami reakcji stresowej, której doświadczamy, kiedy nasz mózg postrzega coś w kategoriach zagrożenia. Choć obiektywnie bodziec zagrażający już nie występował, bo przecież wypadek Krzysztofa był w przeszłość, to gdy wsiadał za kierownicę, jego mózg interpretował tę czynność jako zagrożenie. Doświadczał on wyżej opisanych reakcji somatycznych, ponieważ dochodziło do aktywacji części współczulnej autonomicznego układu nerwowego, która odpowiada za reakcję stresową m.in: przyspieszenie akcji serca, wzmożoną potliwość, wydzielanie adrenaliny, przyspieszenie czy spłycenie oddechu. Zauważyć więc można, że u Krzysztofa uruchamiała się reakcja stresowa zarówno podczas flashbacków, jak i w sytuacjach, w których próbował wsiąść do samochodu, który od czasu wypadku, stanowił dla niego awersyjny bodziec, uruchamiający reakcję stresową. Krzysztof cierpiał też z powodu zmian w zakresie pobudliwości. Od wypadku zdarzały mu się wybuchy złości, potrafił krzyczeć na swoich współpracowników bez przyczyny. Narzekał na problemy z koncentracją, nie mógł się skupić na czytaniu książki czy oglądaniu telewizji. Wszystkie te objawy utrzymywały się wiele miesięcy, do kiedy Krzysztof nie zdecydował się zgłosić po specjalistyczną pomoc. Wracając do klasyfikacji diagnostycznej DSM 5, odnotować można, że Krzysztof spełniał wszystkie cztery grupy objawów PTSD: doświadczał ponownego przeżywania traumy, unikał bodźców związanych z traumą, doświadczał niekorzystnych zmian w zakresie zdolności poznawczych i nastroju, a także wyraźnych zmian w zakresie pobudliwości.

Symptomy PTSD z jakimi mierzył się Krzysztof, są szeroko opisywane w literaturze specjalistycznej dotyczącej traum, z której dowiedzieć się można również, że odpowiednio dobrane oddziaływania psychoterapeutyczne są skuteczną metodą, która pozwala na uporanie się z symptomami i odzyskanie psychicznej równowagi.

*DSM 5 –Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorder, Kryteria diagnosyczne zaburzeń psychicznych
*ICD 10 – International Classification of Diseases, Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chrób I Problemów Zdrowotnych

Bibliografia:
APA – American Psychiatric Association (2013) Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (5th ed.) DC
APA – American Psychiatric Association. (2018). Zaburzenia stresowe pourazowe. W: P Gałecki, M. Pilecki, J. Rymaszewska, A. Szulc, S. Sidorowicz, J. Wciórka, (red.), Kryteria diagnostyczne zaburzeń psychicznych DSM-5 (s. 330-332). Edra Urban & Partner.
Zdankiewicz-Ścigała, E. (2017). Aleksytymia i dysocjacja jako podstawowe czynniki zjawisk potraumatycznych. Wydawnictwo Naukowe Scholar Sp. z oo.

Darmowe podcasty o tematyce traumy: